Герга деана хилла марха досту де. Сингаттаме хилла Iабдуллин зуда: сагIина екъа хIума эца а, шен нийсархой санна, керла тIедуьйхина кIант кечван а таро ца хилла цуьнан. Оцу муьрехь керара нахарташ чекхъевлла, хилла уьш.
Цхьана буьйсанна, наб ца кхеташ, ойланашка яхана Iачу зудчо цIийндега аьлла:
– Йоккха юьхьIаржо ю хьан исраф бахьанехь вайна тIейогIуш, кхидерш-м хьехор а дацара, мархин сахь даккха а аьтту бац-кха вайн. Хьайн доттагIашка орца даккхахьара ахь.
– Хьуна ма-хаъара, – аьлла цIийндас, – ас вайн цIенна тIедогIу рицкъ вайл а хала бохкучарна дIадоькъуш ду. Иза исраф ма дац, зуда.
ТIаккха тIетоьхна:
– Iуьйрре цхьа жимха вохуьйтур ву ас Хьашим волчу. Орцах ца волуш Iийр вац иза.
Хьашим кхечу юьртахь вехаш хилла.
Шен йоьхна таро ялхо жимха вахийтина цо Хьашим волчу. Суьйранна цIа кхаьчна жимха.
– ХIара тIоьрмиг хьоьга дIало элира Хьашима, – олуш, жимачу стага дега дIакховдийна цхьа ларча.
– Дела реза хуьлда хьуна! Доккха гIуллакх ду ахь динарг, – олуш, мискачу беркатах а кхетийтина, дIавахийтира цо иза.
Бертиг а яьстина, чу а хьаьжна, дагардича, итт деши карийна Iабдуллина. «Сайн аьтту боллучул гIо лоцу ас хьан», – дагадеара цунна жимачу стаге Хьашима шега дIаала аьлла даийтина хабар.
– Веза-Воккхачу Дала шен беркатах ца дехи вай, – зудчуьнга дIахаийтира цо Хьашима итт деши даийтина хилар.
– Дела реза хуьлда цунна! Дала беркат ма эшадойла цуьнан цIен тIехь! – йоккхаеш хьаьвзира хIусамнана. – Кхана Iуьйранна базара гIур ду вайша.
Амма Iуьйранна хIорш новкъабовла кхиале, кхеран ков тоьхна цхьана жимачу стага.
– Со хьан доттагIчо Асамата ваийтина, – аьлла веанчо. – Декхар дIатокху хан тIе а кхаьчна, дан амал доцуш висина ша бохура цо. Таро елахь, гIолацар доьху Асамата.
Чу а вахана, итт деши чохь долу тIоьрмиг арабаьккхина цо. Иза жимачу стаге дIа а кховдош, аьлла:
– Кху цIен тIехь дерг хIара деши ду. ХIокхара хьалхавоккхур вац техьа Асамат декхарх? Соьгара доккха маршалла а дIало цуьнга.
Яппарш яран меттана, шен цIийндех дозалла деш, зудчо аьлла:
– Нийса хIума ду ахь динарг. Бакъволу доттагI иштта хила а веза. Мархина цхьа лол тухур бу вай. Ткъа вайн кIант жима ву, цунна шен коч-хечий тоьар ду. Делан диканах дог дуьллур дац вай. Са ма гатде ахь.
Суьйранна хIокхаьрга хьошалгIа воьссина Хьашим.
Мухха а шаьшшиъ паргIатваьлча, Хьашима деши долу тIоьрмиг дIа а гойтуш, хаьттина Iабдулле:
– ХIара буй ас хьоьга баийтина тIоьрмиг? – аьлла.
Iабдуллина бевзира иза.
– ХIара бу, – тIечIагIдина цо. – Ахь кху чохь итт деши даийтира суна.
– И итт деши хIинца а кху чохь ду. Асамата баийтира соьга хIара. Ас хьоьга даийтинарг тIаьххьара деши дара. ТIаккха ас Асамате хабар туьйхира, хьайн аьтто белахь гIо дахьара, аьлла. Цо хьоьга орцадаьккхина хилла, шегахь а къоьлла хиларна. Ахь цуьнга дIадахьийтина хилла ас даийтина итт деши, цхьа а буха а ца дуьтуш. Ткъа цо, ахь шега санна, соьга схьабаийтира хIара тIоьрмиг. ХIаъ, вовшийн гIортораш ца хилча ца довлу вай.
ТIаккха:
– Вай кхоьллинчу Делор, Iабдулла, вайн цIен тIехь кхин шай ма дацара хьуна. Хиллехь, иза а кху чохь хир дара. Цундела цхьа хIума дийр ду вайшимма…
– ХIун? – сихха хаьттира Iабдуллас, и деши юха а шега кховдо-м ца воллу техьа хIара, аьлла, кхерам даг чу а тосуш.
– ТIекхочуш ду марха досту де. Вай кху деших кхо дакъа дийр ду: хьуний, Асаматаний, суний. ТIаккха массарна а гIуллакх а хир ду. Реза вуй хьо?
– Муха вац? – Хьашим чIоггIа маравоьллира цо.

Догдика зуда

Цхьана юьртахь чIогIа бертахь дехаш-Iаш хилла зудий-цIийндай. Шен догдикаллица юьртахь хьовха, ерриге а кIоштахь а, цIе яхана хилла зуда. ГIиллакхе, оьзда, эхь-ийман долуш, къинхетаме, цо цхьа а вуьтуш ца хилла, гIо эшча, орцах ца йолуш.
Цхьана суьйранна чIогIа кIадвелла-гIелвелла, йол хьакха ваханчуьра цIа кхаьчначу цIийндас, хьогалла яйъа хин чами бехна.
Сени чуьра хи а дохьуш схьаеача, ша хиъна Iаччохь наб кхетта Iаш карийна цунна шен цIийнда. ХIинца-тIаккха самавер ву-кх хIара бохуш, хин чами а лаьцна, цунна тIехIоьттина сахилийтина зудчо.
Мацца а ша самаваьлча, тIехIоьттина лаьтташ хин чамица зуда гича, цецваьлла висина цIийнда.
– ЭхI, хьо юьхьIаьржо яI-кха! Цхьажимма наб озийна хилла-кх суна, – олуш, корта ластийна цо, набаран тар дIаэккхош. ТIаккха, чами а керахь юххехь лаьттачу зудчух бIаьрг кхетча, воьхна хьаьвзина цIийнда:
– Ванах, зуда, ахь хIун леладо? Ас хи дан аьллера хьоьга? – хаьттина цо.
– Селхана маьркIажехь, хьуо чукхачарций, хи дийхира ахь. Со хин чами а бохьуш чуяле, наб озийнера хьуна.
– Са хилла, ткъа, вайна?
– ХIаъ. Сама ма-веллинехь, хьогалла яйъа луур ду-кх хьуна, бохуш, юххера дIа ца йолуш лаьттара со. ЧIогIа гIелвелла веанера хьо цIа.
– ЭхI, велла вала со, хьуна хьалха ма юьхьIаьржа ву-кх со! Вуьшта, суна дика-м хьо даима хиллера. ХIан-хIа, и дуьйцур дац вай. Вуьшта, ас сайгара ялийтинчу ледарлонна къинтIера яккхархьама, хIун дика болх биэ ас хьуна? Хьо къинтIера ца ялахь, вижа каш хир дац-кха суна. Я со суо а вер вац сайна къинтIера. Гечъехьа соьгара яьлла ледарло! – дехар дина цIийндас. – Ас Делан цIарах чIагIо ма йо: хьо къинтIера ца ялахь, хIокху дуьнен чохь сапаргIат хир ма вац со.
– Ас динарг-м доккха хIума дацара. Делаца чIагIо а еш, со къинтIера ца ялахь, хьуо хьайна къинтIера вер вац ахь бохуш хилча, хьоьга цхьа дехар-м хир дара сан, – аьлла зудчо.
– Ахь боххург дан кийча ву-кх со, нагахь санна сан ницкъ кхочур болу дехар иза делахь. Схьаалахьа, хIун дехар ду иза?
– Башха хала дехар а дац иза-м, – зуда ойлане сацаелла.
– Хьайн десара схьаала сихха, сан дог эккхаш доллу-кх!
ТIаккха зудчо аьлла:
– Баккъал а суна дика болх бан лууш хьо велахь, цIе а тасий, дIаяхийтахьа со.
И дешнаш шена хезча, цец-акъваьлла, бIаьргаш хье тIе девллачохь висина цIийнда.
– Ахь…ахь бохург хIун ду?! Бегаш ма бехьа. Ас-м баккъал доьхий хьоьга, – хIоккхул цхьаьна хан йоккхуш, ур-атталл, гома хьаьжна а вовшашна халахетар дина цахиларна, цо бохург тIе ца лоцура цIийнден даго.
– Ас баккъал а, даггара а доьху хьоьга, цIе а тасий, паргIат йита со, – шен лаам чIагIбелла баьлла хилар тIечIагIдира зудчо.
– Хаац…хаац…– воьхна хьаьвзира цIийнда. Эххар цхьанна тIевеара иза:
– Ас сийсара дуьххьара ялийтина хир яц сайгара ледарло. Дерриге а ловш, халахетарш хьайн кийрахь лоьIуш таханене схьаеана хьо. ХIинца хьан собар кхачийначух тера ду. Иза кийрара тIехъэха доьлла хьан.
Жимма соцунгIа а хилла:
– Ирх-пурх, зуда, хьо хьайчунна тIера йолуш ца хилча, цхьаъ дийр ду вайшимма. Вайша…вайша къедина тIегIур ду вайшиннан юкъаметтиг къастаяйта. Цо нийса кхиэл йийр ю, аьлла хета суна.
Оцу тIехь барт тайна цу шиннан.
БIаьргашна чу бода а беана, некъ а ца гуш, вогIу цIийнда, цIеххьана, тасалуш, охьакхетта, настаран дукъ а кагдеш.
ТIехьаьдда цунна зуда. Амма важа хьалагIатталуш ца хилла.
– Кхин а цкъа юьхьIаьржа хIоьтти-кх, зуда, со хьуна хьалха. Цхьа ворда мукъана тIаьхьа кхиахьара вайшинна. ХIун дийр дара-те кху балхана? – воьхна хьаьвзина цIийнда, зудчуьнга хаттаре дIа а хьожуш.
– Кхин дIадаха оьшуш дац. Хьуна Веза-Воккхачу Дала маршалла дойла! – аьлла зудчо.
– Муха оьшуш дац? – цецваьлла цIийнда. Къедас нийса къастор ду вайшиннан гIуллакх аьлла, ма чIогIа тешна вар-кха со.
– Ас сайн дош юха оьцу.
– Со лазор бахьанеххьий?
– ХIан-хIа, цуьнан бахьана кхин ду, – аьлла зудчо. ТIаккха цо цIийндега дийцина:
– Суна хьо вевзичахьана, цкъа а цамгар хьакхаелла яцара хьох. Ур-аттала, цIазапIелг хадийна а ца лазийнера хьо. Со кхераеллера Веза-Воккхачу АллахIана вицвелла-м вац-те хьо, аьлла. Цунна вицвеллачу стагаца цхьана тхов кIел Iер-яхар доккха къилахь хийтира суна. Амма Цо хьо вицвина ца хиллера. Нагахь санна Цунна дагахь хьо ца хиллехьара, вайша къедина тIе доьдуш, Цо цунна тIе а кхачор дара, ткъа къедас вовшах а доккхур дара, – олуш, цIийнден пхьаьрсан кIелдIашхула куьг чекх а даьккхина, цуьнан гIортор а хилла, цIехьа йолаелла зуда.
Шайхиев Iалвади