Х1ора шарахь чиллан беттан 21-чу дийнахь билгалдоккхуш ду Дуьненайукъара ненан меттан де.
Мотт уггаре а нуьцкъала г1ирс бу культурин т1аьхье ларъйарехь а, кхиорехь а. Ненан мотт баржорна т1ехьажийначу муьлххачу а г1уллакхо г1о до меттанийн а, культурин а ламастех дика кхетарна.
Дешархойн хаддаза кхиархьама ненан маттахь а, кхечу меттанашкахь а дешар 1амо аьтто хила беза. Ненан мотт 1амош караерзайо йешаран а, нийсайаздаран а, хьесапдаран а йуьхьанцара хаарш.
Вайн пачхьалкхан къаьмнийн меттанийн Ц1ен тептарехь карарчу хенахь 60 сов мотт бу. Халахеташ делахь а, нохчийн мотт а бу цу тайпанех цхьаъ.
Мотт — муьлххачу а халкъан истории йу, иза цуьнан хиндерг ду. Мотт д1абаьлча, халкъ а д1адолу. Матто лардо халкъан васт, цуьнан амалш, г1иллакхаш, ламасташ. Цундела вайн декхар ду т1аьхьенашкахь ненан матте безам кхиор, и царна 1амор. Вовшашка дагара дийцаран а, оццу хенахь кхидолу меттанаш 1аморан а шатайпа г1ирс бу. Меттан г1оьнца уьншерийн к1оргенера таханлерчу дийне кхаччалц схьайеана х1ора халкъан башхалла. Ненан маттахь къамел до вай вешан берашца, оцу маттахь 1амадо дайн 1адаташ, оьзда г1иллакхаш, йовзуьйту дуьненан хазалла, исбаьхьалла. Цундела муьлххачу юкъараллин а декхар ду шен ненан мотт 1алашбар, кхиор, т1екхуьучу чкъурана и синхазна д1акховдор.
Мотт д1абаьлча, шеко йоцуш, довш ду къам. Массо халкъан шен кхечерах къаьсташ йолу культура, 1адаташ, ламасташ хила бакъо хилар а, и хазнаш ненан маттаца йоьзна йу.
Вайн меттах пайдаэцар шуьйрра йукъадало деза йукъараллехь, пачхьалкхан т1ег1анехь. Вай даима а дагахь латто деза билггал нохчийн матто къам оьзда, ийманехь латторна г1одеш хилар.
Нохчийн мотт шен кхиарехь тайп-тайпанчу т1ег1анех чекхбаьлла. Йуьхьанца абат кхоллаелла, йуха йоза даржа доладелча, цйейахханчу йаздархойн дуьххьарлера произведенеш зорбанехь арайийла йуьйлаелла. Иштта ларбина таханлерачу т1ег1анехь вайн мотт. Иза дицдан ца деза, нохчийн мотт ларбан а, кхио а беза…
Ткъа кхачаме дуй-те тахана вайн школаша, йукъаралло, дай-наноша, кхин йолчу институташа оцу ладамечу г1уллакхна тидам т1ебахийтар? Данне а дац!
Оцу хьокъехь иштта йаздинера «Къоман синмехаллин хьоста цуьнан мотт бу» ц1е йолчу статьян т1ехь Сумбулатов Денис:
«Муьлххачу а къоман кханалера де тахана вайна хьалха кхуьучу берех а, кхиазхойх а, кегийрхойх а доьзна ду. Цара буьйцучу маттах, царна 1амочу, 1емачу г1иллакхех, церан оьздангаллех д1ах1уттур ду вайн халкъ. Цаьрга хьаьжна, цара лелочун мах а хадийна, эр ду къомах олуш дерг кхечу къаьмнийн векалша. Цундела вайна ч1ог1а оьшу, кханенаш а ца йохкуш, тахханехьа оцу мехалчу г1уллакхна бух кечбар, ох1ла болчу наха болхбар а.
Хетарехь, и г1уллакх уггаре а хьалха д1адоло деза доьзалехь дас-нанас аганан иллица, ненан маттаца. Цаьрца ду нохчийн г1иллакхаш, оьздангалла, ламасташ. Ага нохчийн цхьайолчу х1усамашкара д1адаккхарца, д1адаларца д1адевлла дуккха а хаза г1иллакхаш, б1еннаш, эзарнаш иллеш, эшарш, мукъамаш. Х1ора ненан а шен илли, эшар, мукъам ма бу, цо бен ца локхуш, цуьнан сино бен ца кхуллуш. Тахана наггахь а хезаш бац и мукъам, аганан, гаьнгалин а техкарца хезаш хилла болу. Кхечарех тардала г1ертачу йа цхьаннех а тера ца хила г1ертачу къоман оьмар йоца хуьлу. Массо а х1ума цхьана барамехь, низамехь а хилча, ларло къам, цуьнан мотт, г1иллакхаш, ламасташ. Халахеташ делахь а, долуш долу хьал дог хьостуш дац, б1аьрг белош а дац».
Ненан мотт 1амор, иза бийцар — кханенан ойлайар ду. Муьлххачу хенахь а, муьлххачу дахаран муьрехь а адамашна, къаьсттина т1екхуьучу т1аьххьенна, дахарх а, 1илманах а долу хаарш оьшу. Цу 1алашонца къахьоьгучу хьехархошна т1ехь доккха декхар ду. Къаьсттина ненан мотт хьоьхучарна т1ехь-м муххале а. Меттан 1илма хьехарца цхьана, нохчийн меттан хьехархо декхарийлахь ву дайн оьзда г1иллакхаш, ламасташ довзийта, синмехаллаш д1акховдо, шен къомана а, махкана а хьанала кегирхой кхетош-кхио».
Шен к1орггера маь1на долуш ду Л. Арсамирзаевас ненан меттан маь1нах, цуьнан кхолламах лаьцна далийна х1ара дешнаш а:
«Мотт – халкъан дахаран хазна йу. Мотт – адамийн дахаран а, йукъараллин а, ойла йаран а, кхетаман а, 1илманан а, культурин а, искусствон а, халкъан хьекъалан а уггаре сийлахь, йоккха хазна йу.
Шен маттаца доьзна, херадовла йиш йоцуш ду х1ора а къоман г1иллакхаш, ламасташ. Иштта маттаца доьзна дуккха а мехала х1умнаш ду къоман дахарехь.
Шен мотт безаш, дешархойн дегнашка ненан меттан хазалла кховдош, шен х1ора а поэзин мог1анаш йаздеш бара поэташ Арсанукаев Шайхи, Музаев Нурди, Дикаев Мохьмад, Мамакаев Мохьмад, иштта д1. кх. а. Произведенешкахь мел ч1ог1а буьйцу цара ненан мотт а, нохчийн г1иллакхаш а…
Мотт боцуш адам ца хуьлу. Къам доцуш мотт ца хуьлу. Мотт д1абаьлча, къам д1адолу. Къам д1адаьлча – мотт д1аболу.
Дерриг латта ц1е йолу вайн дуьне теллича, кхин цхьанхьа а карор дац нохчий ц1е йолу къам – шен маттаца, шен махкаца, ц1ий хуьйдинчу лаьттаца, маьждигийн момсаршца, шал шийлачу шовданашца, баккхийчийн до1анашца, кегийчийн ловзаршца… Цундела ца лаьа вай лаьттара д1адан, доха, даржа, доь дан, хилларг х1ун ду а ца хууш!».
Ненан матте боккха безам болчех цхьаъ ву нохчийн вевзаш волу поэт Абдуллаев Леча а. «Ненан маттана аьхна боцчу махкахь, кхерчан йовхо г1ийла хаало». Иштта ц1е йолу цуьнан статья йара «Орга» журналан аг1онаш т1ехь зорбатоьхна. Цу т1ехь цо яздо:
«Х1ора меттан а шен башхаллаш йу. Нохчийн матто суна тахана уггар хьалха хьоьхург — цо, ша нохчийн мотт бу, ингалсаниг а бац, оьрсийниг а бац, бахар ду. Мукъам шен бу цуьнан, аларехь дешнийн раг1 шен йу. Амма уьш т1ехулара куьцаш бен дац. Коьртаниг, мотт — иза къоман эзарнаш шерийн зиэделларг ду. Х1орда чохь цхьаьнакхета хиш санна, тайпа-тукхамаш цхьаьнакхетий, цхьаьнаоьй, цу х1ора тайпа-тукхамо эзарнаш шерашкахь цхьаьна д1акхехьначу 1иэр-дахаран 1аь, уьш, и тайпа-тукхамаш, къам хиларе дерзаран коьрта билгало хуьлий, матте йолу, матте юьжу, маттехь юьсу.
Къаьсттина цуьнан эшаршка, иллешка, кицанашка, х1етал-металшка, доцца аьлча, киэ-патоьхна мел долчуьнга, доццачу аларшка долий. Къоламаш хьиэкхаро къиэлла йоьху олуш, хезна суна дукха жима волуш дуьйна. Нохчийн цхьана хенахь йоза хилла аьлла, ч1аг1дан суна и цхьа тоьшалла тоьъна. Ас цунах ткъе итт шо гергга хьалха цкъа йаз а динера. Иза къоман иэсахь дисна бакъдерг ду…
Ма-дарра аьлча, къам — иза мотт бу. Къоман д1адахнарг дуьйцу коьрта илланча, цо кханенга д1абан безачу некъан коьрта хьехамча — иза цу къоман мотт бу…».
Кхузахь йало лаьа Абдуллаев Лечин «Нохчийн мотт» ц1е йолу байт:
Сайн ненан маттахь ас язйо
Сайн х1ора 1уьйренан назма.
Сан дахар цу матто хаздо –
Хир яц-кха цул йоккха хазна.
Цу маттахь со Деле воьлху,
Т1ом боцу тийналла йоьхуш.
Вела а цу маттахь воьлу,
Кхера а цу маттахь кхоьру.
Кху лаьттахь со цуьнца веха –
Ю иза сан ирсан момсар.
Безамах цо во со 1еха,
Ницкъ а ло къайленаш йовза.
Цу маттахь ас кадам оьцу,
Захало цу маттахь дуьйцу.
Сан ненан мотт бу и оьзда –
Йиш яц и бахамах хийца.
Цу маттахь ас оьмар ехна,
Вахана со цуьнца кога.
Доттаг1ий ас цуьнца лехна,
Ца буьйцуш и цкъа а шога.
Хьаша а ас цуьнца вохво,
Кхерч лато суй цуьнгахь лоьху.
Схьаэца кхечуьнан бохам,
Дахарехь цо суна хьоьху.
Ненан мотт, хьо ду сан дахар,
Хьан лазам сайн лазам лору.
Хьо бицбеш, гулбина бахам,
Хир бац-кха къоман ирс кхолуш.
Нохчийн йаздархочо Берсанов Хожа-Ахьмада яздина: «Мотт, духар, г1иллакхаш къоман сибат ду. И сибат ду. И сибат лардеш вверг ийманца ву, иза вуьззина нохчи ву, шен махкана хьакъ волу къонах ву.
Меттан сий цадечо, шен ненан сий ца до. Ненан сий ца дечо, мехкан сий дийр дац. Шен мехкан сий дан хууш воцчух, къонах хир вац».
Ненан матте болу шен безам ишттачу довхачу, патриотически дешнашца билгалбоккху шен «Ненан мотт» аьллачу байт т1ехь нохчийн халкъан поэто Арсанукаев Шайхис:
Ненан мотт
Доьзалехь бийцар а дастам а хеташ,
Хьуо винчу ненан мотт дIатесна ахь.
«Сов къен б у дешнашна,бац атта кхеташ»!-
Бохуш,и сийсазбан ца хета иэхь.
ЛадогIа цкъа соьга, «хьекъале корта»,
ЛадогIа, яккхи дIа лергара потт:
Йистйоцу хIорд санна, бу хьуна шорта
Ша хууш волчунна вайн нохчийн мотт.
ГIиллакхе, оьзда бу доттагIче буьйцуш,
МостагIче вистхуьлуш — ду ира герз,
Хьомечу езаре безам ахь буьйцуш,
Бека и,шех хуьлий хьан деган мерз!
Мерза бу, моз санна, ша безачунна,
Ламанан шовданал цIена бу и.
Лермонтовс, Толстойс а ладегIна цуьнга,
Услара даггара хестийна и.
БIешараш хийла а ихна и бекаш,
Хьацарлахь, къийсамехь кхиъна и бу.
Кхоьллинчу халкъана хьанала бецаш,
Даиман ша хилла нохчийн мотт бу.
Вайн халкъан ойланаш, дахар а гIийла
Далхадеш, къийсамна гIиттийна цо.
Нохчочун майралла, оьздалла хийла
Зевнечу иллешкахь екийна цо!
Кхидолчу къаьмнашна шайниш а санна,
Нохчашна шайн ненан мотт хьоме бу.
Нагахь хьо ца вагIахь хьайн халкъацанна,
Хаалахь, декъазниг,- хьо цхьалха ву!
Кечйинарг — БИБУЛАТОВА Iайнаъ
